صبر، واژه­ای است عربی که در لغت به معنای شکیبایی و خودداری است. این کلمه، بیان­کننده­ حالتی است از پایداری و خودداری از هر گونه عمل نسنجیده­ای در مقابل سختی­ها، فشارها، مشکلات، مصیبت­ها و نوعی پایداری درونی است برای کنترل واکنش­های تند عصبی(تمری،۱۳۸۹).

همچنین صبر به امساک در تنگنا معنا شده است(صفورایی پاریزی،۱۳۸۹).

در اصطلاح علمای اخلاق، صبر عبارت است از ثبات و آرامش نفس در سختی­ها، بلایا، مصایب و پایداری و مقاومت در برابر آن ها، به گونه ­ای که از گشادگی خاطر و شادی و آرامشی که پیش از آن حوادث داشت بیرون نرود وزبان خود را از شکایت و اعضای خود را از حرکات ناهنجار نگاه دارد (صفورایی پاریزی،۱۳۸۹).

راغب (۱۳۶۲، به نقل از خوشحال دستجردی،۱۳۸۳) صبر را به وادار نمودن خود به آنچه عقل و دین اقتضا می­ کند و بازداشتن خود از آنچه عقل و دین نهی می­ کند، معنا ‌کرده‌است.

ملااحمد نراقی(۱۳۷۶) در معراج سعادۀ چنین می­گوید: «مطلق صبر، عبارت است از مقاومت کردن نفس با هوا و هوس خود و ثبات قوه عاقله، که باعث دین است در مقابل قوه شهویه که باعث هوا و هوس است، زیرا پیوسته میان این دو جنگ و نزاع، قائم و حرب و جدال، واقع است.»

صبر، یک حالت و ملکه­ی نفسانی و درونی است که باعث می­ شود انسان در مواجهه با مشکلات و گرفتاری­ها و اموری که مورد علاقه و پسندش نیست، جزع و بیتابی نکند و همچنین شکایت پیش مخلوقات خداوند ننماید (ایمانی،۱۳۸۸).

لازم به یادآوری است که منظور از صبر در دیدگاه اسلام، تحمل عجزآمیز نیست (حسین­ثابت، ۱۳۸۷). در حقیقت برخلاف آنچه عوام می­پندارند صبر به معنای به انتظار قضا و قدر الهی نشستن، بی­حرکتی و تلاش نکردن نیست؛ بلکه بیشتر به معنای مقاومت و ایستادگی در برابر هر آن چیزی است که بر انسان از بلایا و مصایب ناگوار آید. افراد صبور کسانی نیستند که در برابر ظلم ظالم، فزون­طلبی و تلخی و ناگواری مصیبت­ها تسلیم شوند، بلکه کسانی هستند که توان تحمل سختی­ها و مشکلات را دارند، بر خود مسلط هستند و از تعادل خارج نمی­شوند. اینان هنگام بروز یک مشکل، به خوبی می­اندیشند و به­موقع و به­اندازه اقدام ‌می‌کنند. پس نه صبر به معنای سکون و سکوت است و نه هر سکون و سکوتی نشانه بردباری است (همان منبع ).

در سایر منابع اسلامی نیز به مفهوم صبر اشاره شده است. امام محمد غزالی(۱۳۵۱) در کتاب احیاء علوم دین می­گوید: «صبر عبارت است از پایداری و ثبات لشگری در برابر لشگری دیگر که به علت تضاد بین خواسته ­ها و تمایلاتشان با یکدیگر به درگیری و جنگ پرداخته­اند. به عبارت دیگر صبر پایداری انگیزه دین در برابر انگیزه شهوت است، چنانچه انگیزه دینی در انسان ثابت و راسخ شود و بر انگیزه شهوت غلبه نماید وبطور مستمر با خواسته­ های شهوانی مبارزه کند؛ چنین انسانی در زمره صابرین خداوند را یاری می­دهد».

حضرت علی (ع) در توضیح چگونگی صبر، چهار وجه و علت برای آن برمی­شمرد: «صبر چهار شعبه دارد: شوق، ترس، زهد و انتظار. هرکس شوق بهشت داشته باشد، از هوا و هوس دست می­کشد و هرکس از آتش بترسد، از حرام­ها خود را نگه می­دارد و هرکس به دنیا بی­اعتنا باشد، گرفتاری­ها را به چیزی نگیرد و هرکه منتظر مرگ باشد، در کارهای خیر بکوشد» (شریف رضی،۱۳۸۷).

صبر دارای دو جنبه­ سلبی و ایجابی است. جنبه­ سلبی یا بازدارنده­ی صبر، شامل مفهوم کنترل و مهار است که از به هدر رفتن انرژی­های روانی فرد جلوگیری می­ کند. جنبه­ ایجابی هدایت­گرانه صبر، شامل مفهوم جهت دادن و تقویت جنبه­ های همگراست که منجر به اهتمام در امر واحدی می­ شود (حسین ثابت،۱۳۸۷).

غباری بناب(۱۳۷۹) نیز با توجه به گستردگی و کاربرد صبر در روان آدمی این تعریف را پیشنهاد می­ کند: « صبر یکی از روش­های خودتنظیمی است که موجب اعتدال روان آدمی می­گردد. منظور از خودتنظیمی قدرت استفاده از راهبردهایی است که در مقابل محرک­های درونی (ازقبیل افکار و حالاتی مثل غضب و خشم) و یا محرک‌های محیطی(مانند رویارویی با حوادث ناگوار، ناکامی­ها یا خوشی­های افراطی) انسان را از عدول از تعادل بازمی­دارد.»

نکته­ی مهم ‌در مورد صبر اینکه ‌می‌توان صبر را امری آموختنی دانست. در قرآن کریم و روایات معصومین برای صبر، نتایج و آثاری همچون سلامت جسمانی، پیروزی در دنیا، تبدیل مصائب به لطف خدا، استجابت دعا و وارد شدن به بهشت بیان شده است (ایزدی طامه،۱۳۸۷). همین آثار می ­توانند به عنوان تقویت­کننده عمل کنند و باعث ایجاد صبر و تحمل در انسان و افزایش احتمال بروز آن در رفتارهای وی گردند. اگر انسان در پیشامدهای ناگوار صبر کند و از رفتارهای نامطلوب مانند بیتابی بپرهیزد و مقاومت نشان دهد، رفته­رفته او به سختی عادت می­ کند و تحمل او در برابر سختی­ها افزایش می­یابد (غباری بناب،۱۳۷۹). این امر به وضوح مفهوم صبر را از قالب یک صفت انتسابی شخصیتی خارج می­ کند و امکان آموزش آن را به عنوان یک مهارت زندگی اجتماعی از طریق اصول حاکم بر نظریه یادگیری مطرح می­ کند.

۲-۱-۵-۲- انواع صبر

برای صبر، انواعی ذکر شده است که در اینجا مهم­ترین آن ها را ذکر می­نماییم. پیامبر گرامی اسلام در روایتی درباره صبر می­فرمایند: صبر بر سه قسم است: صبر در مصیبت، صبر بر طاعت و صبر از گناه ( کلینی،۱۳۶۳).

صبر بر مصیبت: یعنی پایداری در برابر حوادث تلخ و ناگوار و عدم برخورد انفعالی و ترک بیتابی. این نوع صبر، حفظ خود و استقامت و غلبه بر مشکلات بیرونی است که از طریق مقاومت در برابر مشکلات و استمرار در مقابله با آن به دست می ­آید. درغیر اینصورت، انسان در برخورد با دشواری­ها دچار تشویش، ناامیدی، بی ­تفاوتی و کاهش عزت نفس می­ شود؛ زیرا اگر انسان به سمت تقدیرگرایی پیش برود و خود را در حل مشکلات، مؤثر نداند، دست از تلاش برمی­دارد. انسان در صورتی می ­تواند در برابر سختی­ها مقاومت کند که نگاه خود به سختی­ها را تغییر دهد و سختی را معادل بدی نداند، بلکه شکست را مقدمه­ی پیروزی خود در نظر بگیرد. سختی­ها اگر با صبر توأم باشد، نردبان ترقی است و موجب پختگی انسان می­ شود. سختی­ها و دشواری‌ها و مصائب زندگی، جزء اجتناب­ناپذیر زندگی و از سنتهای پروردگار ‌می‌باشد؛ چراکه خداوند متعال می­فرماید:« و قطعاً همه شما را با چیزی از ترس و گرسنگی، زیان مالی و جانی و آفات زراعت آزمایش می­کنیم و صابران را بشارت و مژده بده » (بقره، ۱۵۵).

منظور از بلاء، بلاهای عمومی است که دلها را به وحشت می­ اندازد، شکم­ها را گرسنه می­سازد، دارایی­ ها را بر باد می­دهد و جانها را به خطر مرگ می­افکند، محصولات را آفت می­زند. با این وجود خداوند می­فرماید: «بشی­ء من . . .» یعنی «اندکی از»، گویا اشاره ‌به این است که اگر بلا بیشتر و بزرگتر باشد، تاب و توان تحمل آن را نخواهید داشت. پس این از نهایت لطف و رحمت خداوند است که به شما تخفیف داده و بیش از این شما را به زحمت و مشقت نمی­اندازد. خداوند می­خواهد با این تأکیدها، ضرورت صبر را بیان نماید( حسین ثابت،۱۳۸۷).